زمینه: اختلال اضطراب اجتماعی اغلب نرخ بهبودی ضعیف‌تری نسبت به سایر اختلالات اضطرابی دارد. مرور مطالعات پیشین نشان می‌دهد دو متغیر نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی و کانون توجه (که یکی از پیشبینی کننده‌های اختلال اضطراب اجتماعی است)، پاسخ ضعیف‌تری به درمان‌های معمول روانشناختی می‌دهند. از جدیدترین رویکردهای جایگزین تلفیقی، درمان برنامۀ زمانی پارادوکس و درمان فن‌آوری واقعیت مجازی است، که در مورد مقایسۀ اثربخشی آن‌ها در بهبود کانون توجه و کاهش نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی شکاف پژوهشی وجود دارد.
هدف: پژوهش حاضر با هدف مقایسۀ اثربخشی درمان برنامۀ زمانی پارادوکس و درمان فن‌آوری واقعیت مجازی بر کانون توجه و نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد.
روش: طرح پژوهش حاضر، نیمهآزمایشی از نوع پیش‌آزمون-پس‌آزمون با گروه گواه و پیگیری یک ماهه بود. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی افراد مراجعهکننده به مراکز مشاوره و کلینیک‌های روانشناختی شهر تهران در پاییز و زمستان سال ۱۴۰۱ بود. نمونۀ آماری نیز شامل ۴۵ نفر از افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی بود که به صورت در دسترس انتخاب شده و در سه گروه ۱۵ نفری (دو گروه آزمایش و یک گروه گواه) گمارش شدند. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه کانون توجه (وودی و همکاران، ۱۹۹۷) و مقیاس اضطراب اجتماعی (کانور و همکاران، ۲۰۰۰) استفاده شد. همچنین درمان برنامۀ زمانی پارادوکس (بشارت، ۱۳۹۶) در شش جلسه بر روی گروه آزمایش اول و درمان فن‌آوری واقعیت مجازی در ۸ جلسه بر روی گروه آزمایش دوم اجرا شد، اما اعضای گروه گواه هیچ‌گونه مداخلۀ درمانی دریافت نکردند. تحلیل دادهها نیز با استفاده از آزمون تحلیل چندمتغیری، تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر، آزمون تعقیبی بونفرونی و نرم‌افزار SPSS-۲۵ انجام شد.
یافته ها: نتایج نشان داد هر دو درمان برنامۀ زمانی پارادوکس و فن‌آوری واقعیت مجازی برکانون توجه و نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی تأثیر معنادار داشتند (۰/۰۰۱ P<). بین اثر بخشی درمان واقعیت مجازی و برنامۀ زمانی پارادوکس برکانون توجه تفاوت معنادار وجود نداشت، اما بین اثربخشی درمان فن‌آوری واقعیت مجازی و برنامۀ زمانی پارادوکس بر نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی تفاوت معنادار وجود داشت؛ بدین صورت که درمان برنامۀ زمانی پارادوکس در مقایسه با درمان مبتنی بر فن‌آوری واقعیت مجازی در کاهش نشانههای اختلال اضطراب اجتماعی اثربخشی بیشتری دارد (۰/۰۰۱ P<).
نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر به نظر می‌رسد درمان برنامۀ زمانی پارادوکس و درمان مبتنی بر فن‌آوری واقعیت مجازی می‌توانند به عنوان رویکرد درمانی منطبق با نیازهای بیماران مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی مورد استفاده قرار گیرند
